1.GİRİŞ: Yurtdışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Yurtdışında Geçen Sürelerinin Sosyal Güvenlikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanuna göre borçlandırılan yurt dışı sürelerine ilişkin başlangıcın tespiti, bu sürelerin dikkate alınarak aylık bağlanmasındaki şartlar ile bağlanan aylıkların kesilmesi ve yeniden bağlanmasına ilişkin iş ve işlemler belirlenmiş bulunmaktadır.
2. Sigorta Başlangıcı nasıl saptanmaktadır?
Türkiye’de sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi hizmeti olanların sigortalılık başlangıç tarihinden önceki süreler borçlanılmış ise sigortalılığın başlangıcı, borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülerek tespit edilmektedir. Sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi hizmeti bulunmayanların sigortalılıklarının başlangıç tarihi ise aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre borçlarını tamamen ödedikleri tarihten borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülerek belirlenmektedir.
Ancak, 5510 sayılı Kanunun geçici 7 nci maddesinin yedinci fıkrasına göre 2008 Ekim ayı başından sonra Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi kapsamında sigortalı olarak çalışmaya başlayanların bu tarihten önceki süreleri borçlanılmış ise sigortalılığın başlangıcı geriye götürülmeyecektir.
3201 sayılı Kanunun 5 inci maddesinin beşinci fıkrasında sosyal güvenlik sözleşmesi akdedilmiş ülkelerdeki sürelerini borçlananların, bu ülkelerde ilk defa çalışmaya başladıkları tarihin, ilk işe giriş tarihi olarak dikkate alınmayacağı hükmü yer almaktadır. Ancak, 6552 sayılı Kanun ile bu fıkraya “Uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinde Türk sigortasına girişinden önce akit ülke sigortasına girdiği tarihin Türk sigortasına girdiği tarih olarak kabul edileceğine ilişkin özel hüküm bulunan ülkelerdeki sigortalılık sürelerini borçlananların akit ülkede ilk defa çalışmaya başladıkları tarih ilk işe giriş tarihi olarak kabul edilir.” cümlesi eklenmiştir.
İlk işe giriş tarihinin tespitinde, sosyal güvenlik sözleşmelerinde özel hüküm bulunan ülkeler, sosyal güvenlik sözleşmelerinde özel hüküm bulunmayan ülkeler ile sosyal güvenlik sözleşmesi akdedilmemiş ülkeler ve ülke ayırımı yapılmaksızın ev kadınlığı süreleri açısından üç ayrı uygulama ortaya çıkmış olup yapılacak işlemlere ilişkin usul ve esaslar aşağıda açıklanmıştır.
2.1. Sosyal Güvenlik Sözleşmelerinde Özel Hüküm Bulunan Ülkeler İçin Sigortalılık Başlangıcı
6552 sayılı Kanun ile 3201 sayılı Kanunun 5 inci maddesinde yapılan değişikliğe göre uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinde Türk sigortasına girişinden önce akit ülke sigortasına girdiği tarihin Türk sigortasına girdiği tarih olarak kabul edileceğine ilişkin özel hüküm bulunan ülkelerdeki sigortalılık sürelerini borçlananların, akit ülkede ilk defa çalışmaya başladıkları tarih Türkiye’de ilk işe giriş tarihi olarak kabul edilecektir.
Ülkemizin Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Bosna Hersek, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda, İsviçre, İtalya, Kanada, Kebek, KKTC, Lüksemburg, Makedonya, Slovakya ve Kore Cumhuriyeti ile imzaladığı sosyal güvenlik sözleşmelerinde “akit taraflardan birinin mevzuatına göre yardım hakkının kazanılması şartlarının tespitinde, diğer taraf ülkedeki ilk işe başlama tarihi de dikkate alınır” hükmü veya bu anlamda benzer hükümler bulunmaktadır.
Bu düzenleme gereğince sosyal güvenlik sözleşmesinde özel hüküm bulunan ülkelerdeki sigortalılık sürelerini borçlananların bu ülkelerdeki ilk işe başlama tarihi, Türkiye’de hiç çalışma yoksa ya da Türkiye’deki sigortalılığın başlangıç tarihinden önce ise Türkiye’de ilk işe giriş tarihi olarak kabul edilecektir.
Kanun ile Kanundan önceki sosyal güvenlik kanunlarında sigortalılık süresi şartını öngören uzun vade sigorta kollarından sağlanan hakların tespitinde sosyal güvenlik sözleşmesinde özel hüküm bulunan akit ülkedeki çalışılmaya başlanılan tarih, Türkiye’de ilk işe giriş tarihi olarak esas alınacaktır.
Kanunun 26 ncı maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi, 28 inci maddesinin dördüncü ve beşinci fıkraları ile 32 nci maddesinin ikinci fıkrasının (a) bendi hükümleri ile 506 ve 2925 sayılı kanunlara göre aylık bağlanabilmesi için sigortalılık süresi şartı bulunduğundan sosyal güvenlik sözleşmesinde özel hüküm bulunan akit ülkedeki çalışılmaya başlanılan tarihin, Türkiye’de ilk işe giriş tarihi olarak esas alınması sadece bu kapsamdakiler için uygulanacaktır.
1479, 5434 ve mülga 2926 sayılı kanunlarda sigortalılık süresi şartı öngörülmediğinden bu kanunlar kapsamında olanlar hakkında bu düzenleme uygulanmayacaktır. Ancak 1479 ve mülga 2926 sayılı kanunlara tabi sigortalılığı bulunanlardan 2008/Ekim ayı başından sonra malullük aylığı talebinde bulunanlar için Kanunun malullük aylığı bağlama şartları geçerli olduğundan bu kapsamda aylık bağlanacakların özel hüküm bulunan sözleşmeli ülkelerdeki ilk işe başlama tarihi Ülkemizde ilk işe giriş tarihi olarak alınacaktır.
Örnek 1: Türkiye’de Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında 1/6/2014 tarihinde, Almanya’da ise 1/1/1983 tarihinde çalışmaya başlayan sigortalı Almanya’da 1/1/1983- 31/12/1997 süresinde geçen 5400 gün çalışmasını borçlanmıştır. Sigortalı, adına tahakkuk ettirilen borç miktarını 12/9/2016 tarihinde ödemiş ve aynı tarihte aylık talebinde bulunmuştur. Bu durumda ilgilinin Türkiye’de ilk işe giriş tarihi 1/1/1983 olarak dikkate alınacak ve aylığa hak kazanıp kazanmadığının tespiti bu tarihe göre yapılacaktır.
Örnek 2: Türkiye’de 506 sayılı Kanuna göre 1/4/2008 tarihinde, Belçika’da ise 1/1/1980 tarihinde çalışmaya başlayan sigortalı, Belçika’da 1/1/1984-31/12/1997 süresinde geçen 5040 gün çalışmasını borçlanmıştır. Sigortalı, adına tahakkuk ettirilen borç miktarını 5/4/2017 tarihinde ödemiş ve 17/7/2017 tarihinde aylık talebinde bulunmuştur. Bu durumda ilgilinin Türkiye’de ilk işe giriş tarihi 1/1/1980 olarak alınacak ve aylığa hak kazanıp kazanmadığının tespiti bu tarihe göre yapılacaktır.
Örnek 3: 7/5/2004 tarihinde vefat eden ve Türkiye’de 506 sayılı Kanuna göre 1/1/2004-31/1/2004 tarihleri arasında 30 gün sigortalı çalışması bulunan ve 1/1/2000 tarihinde izinle Türk vatandaşlığını kaybeden sigortalının Türk vatandaşı olan hak sahibi 11/9/2015 tarihinde müteveffanın Fransa’da 7/5/1985-6/10/1987 tarihleri arasında Türk vatandaşı olarak geçen çalışma sürelerini (870 gün) borçlanma talebinde bulunmuş ve borcunu ödemiştir. Bu durumda Türkiye’deki ilk işe giriş tarihi 7/5/1985 olarak alınacak, yazılı talebini takip eden ay başından itibaren ölüm aylıkları bağlanacaktır.
Örnek 4: Türkiye’de Kanunun 4/1-(b) bendi kapsamında 1/8/2013 tarihinde çalışmaya başlayan sigortalı Hırvatistan’da 1/1/2000 tarihinde çalışmaya başlamış ve bu ülkede geçen 1/5/2000-1/5/2005 tarihleri arasındaki hizmetlerini borçlanarak borcunu ödedikten sonra 20/9/2014 tarihinde malullük aylığı talebinde bulunmuştur. Bu durumda ilgilinin Türkiye’de ilk işe giriş tarihi 1/1/2000 olarak dikkate alınacak ve aylığa hak kazanıp kazanmadığının tespiti bu tarihe göre yapılacaktır.
3201 sayılı Kanuna eklenen geçici 8 inci madde ile sosyal güvenlik sözleşmesinde açık hüküm bulunan ülkelerdeki ilk işe giriş tarihlerinin Türkiye’de ilk defa işe girdikleri tarih olarak alınması ile ilgili olarak 11/9/2014 tarihinden önce Kurum aleyhine açılmış ve henüz sonuçlanmamış davalardan feragat edenlere dava konusu talep dilekçelerine istinaden yeni düzenleme doğrultusunda işlem yapılması imkanı verilmiştir.
11/9/2014 (hariç) tarihinden önce Kurum aleyhine dava açan ve henüz davası neticelenmemiş olanların, davalarından feragat ettiklerini gösterir mahkeme kararının aslı veya bu kararın onaylı örneği ekli dilekçe (Ek-39) ile Kuruma başvurmaları halinde, borçlanılan sürelerin geçtiği sözleşmeli ülkedeki ilk işe giriş tarihi esas alınmak suretiyle dava konusu aylık talebi dikkate alınarak diğer aylık bağlama şartlarının da yerine gelmesi durumunda aylıkları bağlanacaktır.
Örnek 5: Türkiye’de 8/1/2014-28/1/2014 tarihlerinde Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında sigortalı çalışmaya başlayan 1/1/1965 doğumlu erkek sigortalı, Avusturya’da geçen 1/1/1985-31/12/2013 çalışma süresinden 1/1/1989-31/12/2013 tarihleri arasında geçen süresini borçlanmış ve borcunu 4/4/2014 tarihinde ödeyerek aynı gün yaşlılık aylığı talebinde bulunmuştur. Bu talebin Kurumca aylık bağlama şartları yerine gelmediği gerekçesiyle reddedilmesi üzerine sigortalı 10/7/2014 tarihinde mahkemeye başvurmuştur. İlgilinin 6552 sayılı Kanuna istinaden 11/9/2014 tarihinden sonra Kurum aleyhine açmış olduğu davadan vazgeçerek aylık bağlanması talebinde bulunması halinde, ilk aylık talebi olan 4/4/2014 tarihi ile Avusturya’daki ilk işe giriş tarihi olan 1/1/1985 tarihleri esas alınarak aylığa hak kazanıp kazanmadığının tespiti yapılacaktır. 11/9/2014 tarihinden önce sosyal güvenlik sözleşmesi akdedilen ülkede ilk defa çalışmaya başlanılan tarihin, Ülkemizde ilk işe giriş tarihi olarak dikkate alınmaması nedeniyle aylık talepleri reddedilenlerden, açtıkları dava sonucunda kesinleşen mahkeme kararında sadece ilk işe giriş tarihinin tespitine ilişkin hüküm bulunanların sosyal güvenlik sözleşmesi akdedilen ülkede ilk defa çalışmaya başladıkları tarih esas alınarak diğer şartların yerine gelmesi koşuluyla reddedilen taleplerine göre aylıkları bağlanacaktır.
2.2. Sosyal Güvenlik Sözleşmesinde Özel Hüküm Bulunmayan Ülkeler ile Sosyal Güvenlik Sözleşmesi İmzalanmamış Ülkeler İçin Sigortalılık Başlangıcı
Danimarka, İngiltere, İsveç, Libya, Norveç, Romanya, Sırbistan ve Karadağ ile imzalanan sosyal güvenlik sözleşmelerinde Türk sigortasına girişinden önce akit ülke sigortasına girdiği tarihin Türk sigortasına girdiği tarih olarak kabul edileceğine ilişkin özel hüküm bulunmamaktadır. Bu ülkeler ve Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesi kapsamında hizmet birleştirmesi yapılan İspanya ve Portekiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi akdedilmemiş ülkelerde geçen sürelerini borçlananların ilk işe giriş tarihi, 3201 sayılı Kanunun 5 inci maddesinin ikinci ve üçüncü fıkraları hükmü gereğince belirlenecektir.
Türkiye’de sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi hizmeti bulunmayanların sigortalılıklarının başlangıç tarihi, borçlarını tamamen ödedikleri tarihten borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülmek suretiyle tespit edilecektir.
Örnek 1: Türkiye’de sigortalılığı bulunmayan vatandaşımız İngiltere’de 1/1/1984- 31/12/1999 süresinde geçen 5760 gün sigortalılık süresini borçlanmıştır. Adı geçen, tahakkuk ettirilen borç miktarını 15/9/2014 tarihinde ödemiş ve aynı tarihte aylık talebinde bulunmuştur. Ülkemiz ile İngiltere arasında yürürlükte bulunan sosyal güvenlik sözleşmesinde, Türk sigortasına girişinden önce İngiltere sigortasına girişin, Türk sigortasına giriş olarak kabul edileceğine ilişkin bir hüküm yer almadığından adı geçenin ilk işe giriş tarihi, borcunu ödediği tarihten 5760 gün geriye götürülerek 15/9/1998 olarak belirlenecektir.
Türkiye’deki sigortalılığın başlangıç tarihinden önceki süreler borçlanılmış ise sigortalılığın başlangıç tarihi borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülecektir.
Örnek 2: Türkiye’de 506 sayılı Kanun kapsamında 10/2/1995-30/6/1995 tarihleri arasında sigortalı olan ve Amerika’da 1/1/1979-1/1/1994 tarihleri arasında geçen 15 yıllık sigortalılık süresini borçlanarak, borcunu 14/4/2017 tarihinde ödeyen ve bu süreleri Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında değerlendirilen kadın sigortalının yaşlılık aylığına hak kazanma şartlarını yerine getirip getirmediğinin tespitinde, sigortalılık süresinin başlangıç tarihi, 10/2/1995 tarihinden 15 yıl geriye götürülerek 10/2/1980 olarak belirlenecektir.
Türkiye’de sigortalılığı bulunmayanlardan birden fazla yurt dışı hizmet borçlanması yapanların, borçlanılan toplam gün sayısı esas alınarak, sigortalılık süresinin başlangıcı en son borcun ödendiği tarihten geriye götürülerek tespit edilecektir.
Örnek 3: Türkiye’de herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi çalışması olmayan sigortalı Irak’ta geçen 2/10/1986-21/2/2004 tarihleri arasındaki 6260 gün hizmetini borçlanmış ve borcunu 30/4/2004 tarihinde ödemiştir. Aynı sigortalı bu kez Cezayir’de 1/2/1980-31/1/1982 tarihleri arasında geçen 720 gün hizmetini borçlanarak 3/5/2010 tarihinde ödemiştir. Borcun en son ödendiği tarih olan 3/5/2010 tarihinden, toplam borçlanılan 6980 gün kadar geriye gidilerek ilgilinin Türkiye’de ilk işe giriş tarihi 13/12/1990 olarak dikkate alınacaktır.
Yurt dışı sürelerini borçlanarak borcunu ödedikten sonra Türkiye’de sigortalılığı başlayanların sigortalılık süresinin başlangıcı borcun ödendiği tarihten borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülerek tespit edilecektir.
Örnek 4: Türkiye’de herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi çalışması olmayan sigortalı Hindistan’da geçen 14/2/1995-28/12/2000 tarihleri arasındaki 2115 gün hizmetini Kanunun 4/1-(b) bendi kapsamında borçlanarak borcunu 30/11/2002 tarihinde ödemiştir. Bu kişi daha sonra Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında 25/11/2006 tarihinden itibaren çalışmaya başlamıştır. Bu durumda sigortalının Türkiye’deki ilk işe giriş tarihi, Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında çalışmaya başladığı tarih dikkate alınmadan borcun ödendiği 30/11/2002 tarihinden borçlanılan 2115 gün geriye gidilerek bulunan 15/1/1997 olarak alınacaktır.
İlk defa borçlanma yaparak borcunu ödeyip Türkiye’de sigortalılığı başladıktan sonra bu tarihten önceki yurt dışı sürelerini ikinci bir borçlanma yaparak ödeyenlerin sigortalılık süresinin başlangıcı, Türkiye’deki başlangıç tarihinden borçlanılan toplam gün sayısı kadar geriye götürülerek tespit edilecektir.
Örnek 5: Türkiye’de herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi çalışması olmayan sigortalı Rusya’da geçen 4/2/1996-18/12/2001 tarihleri arasındaki 2115 gün hizmetini Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında borçlanarak borcunu 30/4/2002 tarihinde ödemiştir. Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında 30/6/2009 tarihinden itibaren çalışmaya başlayan sigortalı Kazakistan’da geçen 7/10/2003-11/11/2005 tarihleri arasındaki 755 gün hizmetini de 1/9/2010 tarihli talebine istinaden borçlanarak borcunu 4/11/2010 tarihinde ödemiştir. Bu durumda ilgilinin sigortalılık başlangıcı, Türkiye’de çalışmaya başladığı 30/6/2009 tarihinden toplam 2870 gün geriye götürülerek 10/7/2001 olarak alınacaktır.
İlk defa borçlanma yaparak borcunu ödeyip Türkiye’de sigortalılığı başladıktan sonra bu tarihten sonraki yurt dışı sürelerini ikinci bir borçlanma yaparak ödeyenlerin sigortalılık süresinin başlangıcı, Türkiye’de ilk işe giriş tarihinden ilk borçlanılan gün sayısı kadar geriye götürülerek tespit edilecektir.
Örnek 6: Türkiye’de herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi çalışması olmayan sigortalı Suudi Arabistan’da geçen 10/1/1992-22/7/1997 tarihleri arasındaki 1993 gün hizmetini borçlanmış ve borcunu 25/9/1997 tarihinde ödemiştir. Daha sonra Kanunun 4/1-(a) bendi kapsamında 21/6/2004 tarihinden itibaren çalışmaya başlamıştır. Türkiye’deki çalışmasından sonra Irak’ta 2/10/2008-20/2/2011 tarihleri arasında çalıştığı 859 gün hizmetini 25/8/2013 tarihinde borçlanarak borcunu 19/11/2013 tarihinde ödemiştir. Bu durumda ilgilinin sigortalılık başlangıç tarihi, Türkiye’de ilk işe giriş tarihinden, bu tarihten önce sadece Suudi Arabistan’da geçen 1993 gün geriye götürülerek, 8/12/1998 olarak alınacaktır.